Áhrifaþættir heilsu - forvarnir

Mataræði er vel þekktur áhrifaþáttur heilsu og lífsgæða. Almennar ráðleggingar um mataræði eru settar fram í forvarnarskyni og með því að fylgja þeim er hægt að hámarka líkurnar á að líkaminn fái þau næringarefni sem hann þarf á að halda auk þess sem draga má úr líkum á ýmsum langvinnum sjúkdómum/heilsubresti með góðu mataræði.

Rannsóknir benda enn fremur til þess að unnt sé að beita mismunandi aðferðum í næringarmeðferð við ýmsum langvinnum sjúkdómum svo sem offitu, sykursýki af tegund 2 og fleira.

Í klínískum leiðbeiningum fyrir næringarmeðferð langvinnra sjúkdóma er lögð áhersla á einstaklingsmiðaða nálgun, gæði matvæla og heilbrigt samband við mat,  má þar nefna núvitund, seddu- og svengdarstjórnun, leiðum til að draga úr neyslu sem stjórnast af tilfinningum sem og að efla skjólstæðinginn í að vera sáttur við sjálfan sig og líkama sinn.

Spurningar til að kanna áhugahvöt og trúna á eigin getu

1. Hvernig gengur þér að borða hollan mat?
2. Hversu mikilvægt finnst þér að borða hollan mat á skalanum 1-10?
3. Hversu vel treystirðu þér að borða hollan mat (trúin á eigin getu) á skalanum 1-10?
4. Hvað þarf til svo þú til að borðir hollan(-ari) mat?

Úrræði/verkfæri

• Almennar ráðleggingar um mataræði; matstæki, fræðsluefni og stutt námskeið/fyrirlestrar, hugsað sem stuðningur við skjólstæðinga samfara breytingu á hegðun/matarvenjum (væntanlegt seinnihluta árs '24)
• Vannæring; rafrænt mat og endurgjöf - matstækið „Mat á áhættu á vannæringu“ er inni í Sögu undir mælingar.
• Fræðsluefni:
  • grænt - Fræðsluefni fyrir aldraða við góða heilsu um mataræði
  •  gult - Fræðsluefni fyrir aldraða um orku- og próteinbætingu fyrir fólk sem er í hættu á vannæringu
  •  rautt - Fræðsluefni um viðbótarefni (næringardrykkir fyrir aldraða)
    •  Næringardrykkir umsókn

Ítarefni fyrir heilbrigðisstarfsfólk

Almennar ráðleggingar
Aldraðir
Langvinnur heilsuvandi

• Sykursýki af tegund 2 - næring
•  Langvinn lungnateppa - næring
•  Offita - næring
• Eftir efnaskiptaaðgerð - næring

Fræðsluefni fyrir skjólstæðinga

Ráðleggingar um mataræði - Fólk 60+

Innkaupalisti

Ertu með heimilistannlækni? 

Sjúkratryggingar taka þátt í greiðslu á tannlækningum fyrir börn upp að 18 ára og lífeyrisþega. Nánari upplýsingar má finna inn á vef Sjúkratrygginga.

Spurningar til að kanna áhugahvöt varðandi munnheilsu:

1. Hvernig gengur tannhirðan hjá þér?
2. Hversu mikilvægt finnst þér að hirða tennurnar tvisvar á dag á skalanum 1-10?
3. Hversu vel treystirðu þér til að hirða tennurnar tvisvar á dag á skalanum 1-10? 
4. Hvað gætirðu gert til að tannhirðan yrði betri?

Fræðsluefni fyrir skjólstæðinga: 

Munnþurrkur

Svefn => koma upp fjórar spurningar sem meta áhugahvöt þína/trúna á eigin getu

1. Hvernig gengur með svefninn?
2. Hversu mikilvægt finnst þér að sofa 7-9 tíma að nóttu? á skalanum til dæmis 1-10
3. Hversu vel treystir þú þér að uppfylla þessa svefnþörf? á skalanum til dæmis  1-10 (bjóða aðstoð verkfæri)
4. Hvað gagnast þér svo þú náir að sofa í 7-9 tíma?

Úrræði/verkfæri

• Rafræn skimun og endurgjöf (má finna á innri vef)
•  Fræðsluefni:
  • Góðar svefnvenjur
  •  Svefnþörf eftir aldursskeiði
  •  Líkamsklukkan og dægursveiflan
  •  Svefnstigin og uppbygging eðlilegs svefns
  •  Regla á svefntímum og góðar kvöldvenjur
  •  Svefnumhverfið
  •  Heilbrigður lífsstíll og svefn
  •  Streita og svefn
  •  Þunglyndi og svefn
  •  Áhyggjuskráning
  •  Algengar neikvæðar hugsanir um svefn
  •  Hugsanaskrá
  •  Slökun
  •  Vaktavinna og svefn
  •  Áreitisstjórnun
  •  Ítarleg svefndagbók
  •  Einföld svefndagbók

• Svefnnámskeið, hugsað sem stuðningur við skjólstæðinga samfara breytingu á hegðun/svefnvenjum (má finna á innri vef)

Ítarefni fyrir heilbrigðisstarfsfólk:

Verkfæri sem heilbrigðisstarfsfólk getur notað í samtali (má finna á innri vef)

Drög að verklagi

1. Fyrsta val við svefnvanda, eru í formi skimunar, fræðsluefnis, skráningar dagbóka og stuttrar rafrænna námskeiða sem hugsuð eru sem stuðningur við skjólstæðinga með svefnvanda (sjá efnið hér að ofan)
2. Ef skjólstæðingur þarf svefnlyf í skamman tíma þá:
   • Fyrsta val á lyfi ætti að vera Melatonin https://throunarmidstod.is/svid-thih/lyfjasvid/leidbeiningar-um-lyfjaval/gedsjukdomar/
   • Gildir sama nálgun á notkun verkfæranna það er skimun, fræðsluefni, skráning dagbóka og stutt rafræn námskeið sem hugsuð eru sem stuðningur við skjólstæðinga með svefnvanda
3. Ef skjólstæðingur þarf að fara á ávanabindandi svefnlyf eða er á þeim og þarf að trappa þau niður þá:
   • Skimun, fræðsluefni, skráning dagbóka og stutt rafræn námskeið sem hugsuð eru sem stuðningur við skjólstæðinga með svefnvanda.
   • Að trappa niður svefnlyf: Útfæra meðferðaráætlun - Prescriby

Hreyfing er mikilvæg fyrir líkamlega, andlega og félagslega heilsu. Öll hreyfing telur og betra er að hreyfa sig lítið en ekki neitt og það er aldrei of seint að byrja að hreyfa sig meira. 

Heilsufarslegur ávinningur af hreyfingu er vel þekktur og hreyfing er einn af þekktum áhrifaþáttum heilsu og lífsgæða. Regluleg hreyfing hefur jákvæð áhrif á marga þætti í líkamsstarfseminni eins og hjarta og æðakerfi, vöðva, taugakerfi, beinþéttni, þyngd og blóðflæði. Almennar ráðleggingar um hreyfingu eru settar fram í forvarnarskyni til að draga úr líkum á að þróa með sér langvinna sjúkdóma eða heilsubrest svo sem hjarta og æðasjúkdóma, háþrýsting, sykursýki og brjóstakrabbamein. Einnig hefur hreyfing jákvæð áhrif á geðheilsu, seinkar vitglöpum og getur hjálpað til við að viðhalda heilbrigðri líkamsþyngd. 
Á öllum æviskeiðum er mikilvægt að stunda reglulega hreyfingu og takmarka kyrrsetu. Dagleg verkefni verða auðveldari og jákvæð áhrif hreyfingar koma fram í betri hvíld og betri lífsgæðum.

1. Hvernig gengur þér að hreyfa þig skv. almennum ráðleggingum (minnst 150 mínútur af rösklegri hreyfingu samtals á viku) á skalanum t.d 1 til 10
2. Hversu mikilvægt finnst þér að þú hreyfir þig skv ráðleggingum? á skalanum t.d 1 til 10
3. Hversu vel treystir þú þér til að hreyfa þig skv ráðleggingum (trúin á eigin getu) ? á skalanum t.d 1 til 10 (bjóða aðstoð(hvað gæti aukið trúna á eigin getu) /verkfæri)
4. Hvað myndi gagnast þér svo að þú náir að hreyfa þig samkvæmt ráðleggingum ?
   
    

Rafræn skimun og endurgjöf - virknispurningar

Viðkomandi aðili fær texta með niðurstöðu samkvæmt reiknireglu og myndræna framsetningu um það hvar hann er staddur, á rauða eða græna svæðinu. (sjá reiknilíkan)

Kyrrsetuspurning: Hversu mikið situr þú á venjulegum degi? (svefn ekki talinn með)

1. Svo gott sem allan daginn
2. 13-15 klukkustundir
3. 10-12 klukkustundir
4. 7-9 klukkustundir
5. 4-6 klukkustundir
6. 1-3 klukkustundir
7. Ekkert

Ráðleggingar um hreyfingu og takmörkun á kyrrsetu:

• Fullorðnir
• Eldra fólk
• Fullorðnir með fatlanir

Fræðsluefni fyrir skjólstæðing:

• Sóknarfærin þín
• Hreyfiseðill
• Styrktaræfingar
• Stólaleikfimi
• Skilgreining á hreyfingu
• Skilgreining á kyrrsetu
• www.heilsumolar.is
• Áhrif hreyfingar á heilsu og sjúkdóma - fræðslugrein í SÍBS blaði

Verkfæri sem málastjórar og aðrir geta notað í þjónustu við skjólstæðing

• Hreyfidagbók 1 (einfalda útgáfan)
• Hreyfidagbók 2

Skipulögð hreyfiúrræði

• Ísland.is - hreyfing í boði fyrir eldri borgara í öllum sveitarfélögum landsins

Vefslóðir á ýmis æfingamyndbönd

• Heimaleikfimi RÚV
• Reykjalundur æfingamyndbönd

Verklag þegar einstaklingur kemur á heilsugæslu og hefur áhuga á að fara að hreyfa sig. 

• Virknisspurningar lagðar fyrir.

Ef einstaklingur lendir á grænu svæði: => Má bjóða þér einhverjar frekari leiðbeiningar? 

• Nei takk – gangi þér vel.
• Já takk =>

Aðila boðið að kynna sér / skoða með heilbrigðisstarfsmanni 

Sjá ráðleggingar um hreyfingu og takmörkun á kyrrsetu hér að ofan ásamt verkfærum.

Ef einstaklingur lendir á rauðu svæði: => Má bjóða þér að sjúkraþjálfari hringi í þig og þið eigið samtal um það hvernig þú getur sem best haft áhrif á heilsu þína með hreyfingu og hvaða möguleikar eru fyrir hendi?

• Já takk =>
  • Viðkomandi setur á hringilista hjá sjúkraþjálfara heilsugæslunnar
  • Sjúkraþjálfari hringir og ræðir við viðkomandi og metur með honum hvaða leið er hentar viðkomandi og bókar í samtal skv því.
  • Sjúkraþjálfari tekur áhugahvetjandi samtal við viðkomandi, leggur fyrir BREQ2 ef það hefur ekki verið gert, metur getu og áhuga til hreyfingar og ef viðkomandi hefur áhuga á að fá hreyfiáætlun í samræmi við sinn heilsubrest og skipulagða eftirfylgni í anda hreyfiseðils þá fer það ferli í gang.
  •  Ef ekki er áhugi fyrir slíku er lagt upp með hreyfingu án rafrænnar skráningar en með eftirfylgd og hvatningu sjúkraþjálfarans.
• Nei takk =>
  • Má bjóða þér einhverjar frekari leiðbeiningar?
  • Nei takk. Gangi þér vel og þú getur alltaf haft samand þegar þér hentar
  • Já takk =>

 Aðila boðið að kynna sér / skoða með heilbrigðisstarfsmanni

Sjá ráðleggingar um hreyfingu og takmörkun á kyrrsetu hér að ofan ásamt verkfærum.

• Má bjóða þér að svara spurningalista sem metur áhugahvöt einstaklings til þess að stunda hreyfingu og eða gera æfingar?
  • Nei takk – gangi þér vel
  • Já takk

  Spurningalisti um viðhorf til hreyfingar

Efni væntanlegt seinni hluta árs '24

Spurningar til að kanna áhugahvöt og trúna á eigin getu:

1. Drekkurðu áfengi?
2. Hversu mikilvægt finnst þér að breyta þínum áfengisvenjum á skalanum 1-10?
3. Hversu vel treystir þú þér að breyta þínum áfengisvenjum á skalanum 1-10?
4. Hvað þarft þú að gera til að breyta þínum áfengisvenjum?

Úrræði/verkfæri:

• Rafræn skimun og endurgjöf
  • AUDIT C
  • Lengri útgáfa AUDIT

Fræðsluefni fyrir skjólstæðinga:

Skaðleg áhrif áfengis

Viltu draga úr eða hætta?

Spurt og svarað - Al-Anon

Vegvísir vegna þjónustu við fólk með fíknivanda

 Spurningar til að kanna áhugahvöt og trúna á eigin getu: 

1. Viltu hætta nota tóbak eða nikótín?
2. Hversu mikilvægt finnst þér að hætta tóbaksnotkun á skalanum 1-10?
3. Hversu vel treystir þú þér að hætta tóbaksnotkun (trúin á eigin getu)á skalanum 1-10?
4. Hvað þarft þú til að geta hætt tóbaksnotkun?

Úrræði/verkfæri:

Hægt er að fá meðferð og stuðning á netspjalli Heilsuveru og í síma 5131700

Fræðsluefni fyrir skjólstæðing:

Skaðsemi tóbaks

Ferðin að tóbaksleysinu

Spurningar til að kanna þekkingu (lyfjalæsi) og trú skjólstæðings á eigin getu að taka lyfin rétt. 

Hvernig gengur þér að taka inn lyfin sem læknir ávísar á þig?
Hversu mikilvægt finnst þér að þú takir lyfin þín á réttum tíma á skalanum 1-10? 
Hversu vel treystir þú þér að taka lyfin á réttum tíma (trúin á eigin getu) á skalanum 1-10?
hvað myndi hjálpa þér til að þú takir lyfin á réttum tíma?

Úrræði og verkfæri:

Sjá lyf og lyfjarýni (kaflinn fræðsla og úrræði)