Lyf og lyfjarýni

Lyfjarýni er skipulögð og gagnrýnin yfirferð á lyfjameðferð skjólstæðings. Þar eru borin kennsl á lyfjatengd mál og tekin afstaða til meðferðar. 

Lyfjarýni á að gera árlega hjá öllum eldri en 60 ára  sem eru að taka mörg lyf. Lyfjarýni er mikilvæg við endurnýjun á lyfjaskömmtun, vegna fjöllyfjanotkunar eða þegar miklar breytingar hafa orðið á lyfjameðferð. 

Lyfjarýni einu sinni á ári getur verið mjög gagnleg fyrir einstaklinga sem eru að taka mörg lyf. Þá er talað um yfirferð fjöllyfjameðferðar, þar sem læknir eða lyfjafræðingur fer yfir lyfjameðferðina og skoðar öll lyfseðilskyld lyf, lausasölulyf, vítamín og bætiefni sem skjólstæðingurinn er að taka. Aðrar heilbrigðisstéttir hafa auk þess hlutverki að gegna í að koma auga á hvenær skjólstæðingur þarf á lyfjarýni að halda.

Ef ástand er stöðugt og ekki þarf sérstaklega að fylgja eftir breytingum á lyfjameðferð getur fyrirkomulag verið með þeim hætti að haft er samband við skjólstæðing, til dæmis með símtali, í gegnum netsamband eða fjarsamtal, þar sem lögð er áhersla á meðferðarheldni lyfja.

Þekkja hvað felst í verklagi fyrir lyfjarýni

Geta komið auga á þörf fyrir lyfjarýni með því að: 

• Hlusta og heyra hvað skiptir skjólstæðing máli varðandi lyfjameðferðina
• Koma auga á þau lyf sem til dæmis auka líkur á byltuhættu
• Rýna í meðferðarheldni skjólstæðings 
• Þekkja tæki og tól sem hægt er að nýta sér
• Vita hvenær önnur úrræði en lyf henta
  

Lyfjarýni er skipulögð og gagnrýnin yfirferð á lyfjameðferð. Þar eru borin kennsl á lyfjatengd mál og tekin afstaða til meðferðar. Hún felur ekki í sér lausn allra lyfjatengdra mála, heldur fyrst og fremst að bera kennsl á þau og koma þeim í réttan farveg.

Nauðynlegt er að byrja að fara yfir öll lyf einstaklingsins og taka góða lyfjasögu.

Oft reynist best að fá skjólstæðinginn til að koma með öll lyfin sín þegar rýna á í lyfjameðferðina. 

Muna eftir lyfjum:

• Sem tekin eru eftir þörfum
• Lyfjum sem ekki eru gefin um munn:
  • augnlyf
  • innöndunarlyf
  • stungulyf
  • lyfjaplástra
  • krem/smyrsli
  • hormónalyf
  • lausasölulyf og vítamín
  • steinefni, náttúrulyf
  • ýmis konar fæðubótaefni

Lyfjarýni - 7 skref:

Skref 1: Spurningar/vangaveltur: Hvað skiptir skjólstæðing máli?

Spurningar sem gott er að spyrja:

• Almenn afstaða einstaklingsins við að taka lyf - skiptir pillubyrði máli?
• Hvað vill viðkomandi fá út úr lyfjameðferðinni?
• Hefur viðkomandi áhyggjur af lyfjunum sem hann er að taka?
• Hversu vel skilur viðkomandi sína lyfjameðferð?
• Hversu vel treystir viðkomandi sér til að taka lyfin sín eins og áætlað er?

Gott er að nýta tækifærið og útskýra upplýsingar eins og niðurstöður rannsókna og af hverju viðkomandi sé að taka viðkomandi lyf. Rýnið einstakling með tilliti til meðferðarheldni.

Skref 2: Spurningar/vangaveltur: Hvaða lyf eru með skýra ábendingu?

Oft eru um að ræða lyf sem hægja á versnandi einkennum (til dæmis lyf vegna Parkinson sjúkdóms, hjartabilunar) eða lyf sem bæta upp eitthvað sem líkamann vantar (til dæmis levothyroxin). 

Gott að spyrja sig: Hver er ábendingin/tilgangurinn með lyfinu? Er hún enn til staðar og viðeigandi fyrir þennan einstakling?

Skref 3: Spurningar/vangaveltur: Hvaða lyf eru með óljósa ábendingu?

Þegar búið er að rýna í lyfin sem eru nauðsynleg fyrir einstaklinginn á að yfirfara önnur lyf sem viðkomandi er að taka í tengslum við áframhaldandi meðferð.

Spurning um að endurskoða lyf:

• sem átti að taka tímabundið (til dæmis verkjalyf, svefnlyf, PPI hemla)
• þar sem viðkomandi tekur hærri skammta en vanalega er notað sem viðhaldsskammtur
• sem hafa takmarkaða virkni vegna ábendingar sem þau eru notuð við
• sem hafa takmarkaða gagnsemi fyrir þennan einstaklin, miðað við aldur og undirliggjandi ástand.

Skref 4: Spurningar/vangaveltur: Er lyfið að skila tilætluðum árangri?

Er markmiðum meðferðar náð til að:

• ná að stjórna sjúkdómi/einkennum?
• ná viðeigandi rannsóknarniðurstöðum?
• koma í veg fyrir sjúkdóm/einkenni?

Sé ofangreint ekki í lagi er mikilvægt að skoða fyrst meðferðarheldni einstaklingsins áður en farið er í til að mynda að hækka skammta eða bæta við lyfjum til að ná meðferðarmarkmiði.

Skref 5: spurningar/vangaveltur: Er eitthvað sem bendir til aukaverkana/milliverkana?

Gott er að nálgast þessa spurningu út frá einkennum einstaklingsins. Finnur viðkomandi fyrir einkennum sem benda til aukaverkana/milliverkana?

Einkenni aukaverkana geta stundum komið frá niðurstöðum rannsókna (til dæmis hypokalíum vegna notkunar þvagræsilyfja).

Í þessu skrefi er til að mynda hægt að velta fyrir sér skammtastærðum fyrir eldra fólk.

Auk þess er hægt að nota Phase-20 listann sem er spurningarlisti sem metur hugsanleg lyfjatengd einkenni einstaklinga. 

Jafnframt er gott að þekkja algengar milliverkanir sérstaklega af völdum áhættulyfja (high risk medications).

Milliverkana-gagnagrunnar geta einnig verið hjálplegir en alltaf þarf að meta hvort upplýsingar séu klínískt mikilvægar fyrir hvern og einn einstakling. Hægt að notast við milliverkanaforritið í Sögu. 

Skref 6: Spurningar/vangaveltur: Kostnaður

Mikilvægt er að skoða lyfjakostnað, bæði fyrir einstaklinginn og samfélagið í heild. Eru ódýrari samheitalyf í boði?

Skref 7: Spurningar/vangaveltur: Hvernig er meðferðarheldnin?

Er einstaklingur að taka lyfin eins og áætlað er?

• Skilur einstaklingur af hverju hann þarf að taka lyfin sín?
• Hentar meðferðin hans lífstíl? Til dæmis tímasetningar lyfja/má fækka gjafatímum í skömmtun?
• Getur einstaklingur tekið lyfin sín?
  • Hversu mikilvægt finnst einstaklingi að taka lyfin sín?
  • Hversu vel treystir hann sér að taka lyfin sín? 
• Farið yfir núverandi lyfjalista með einstaklingnum og markmið meðferðar. Það eykur líkur á góðri meðferðarheldni.
• Gott er að hafa bæði munnlegar og skriflegar leiðbeiningar

Hverjir/hvenær er mest þörf á lyfjarýni

• Við endurnýjun á lyfjaskömmtun – einu sinni á ári
• Við mikla fjöllyfjameðferð – 10 lyf eða fleiri
• Við flókna fjöllyfjameðferð – viðkomandi er með þrjá eða fleiri króníska sjúkdóma
• Við miklar breytingar á lyfjameðferð, svo sem nýleg útskrift af sjúkrahúsi
• Markmiðum meðferðar er ekki náð – spurning með meðferðarheldni skjólstæðings? 
• Viðkomandi er á áhættusömum lyfjum svo sem lyf með ávanahættu (ópíóíða og önnur róandi lyf), 
  segavarnarlyfjum, insúlíni.
• Vegna einkenna sem benda til lyfjatengdra mála, svo sem tíðar byltur, skertrar nýrna- og/eða lifrarstarfsemi.
  

Kanna þekkingu (lyfjalæsi) með eftirfarandi spurningum og trú skjólstæðings á eigin getu að taka lyfin rétt. 

1. Hvernig gengur þér að taka inn lyfin sem læknir ávísar á þig?
2. Hversu mikilvægt finnst þér að þú takir lyfin þín á réttum tíma? á skalanum 1-10
3. Hversu vel treystir þú þér að taka lyfin á réttum tíma (trúin á eigin getu)? á skalanum 1-10
4. hvað myndi hjálpa þér til að þú takir lyfin á réttum tíma?

Aukaspurningar til stuðnings:
Ef einstaklingur er ekki að taka lyfin sín þá er gott að spyrja:

Hvað kemur helst í veg fyrir að þú takir lyfin þín?

 

• Leið verr eftir töku lyfsins
• Hef áhyggjur af aukaverkunum og/eða hvernig lyfin virka saman
• Finnst ég ekki þurfa að taka þau lengur þar sem mér líður betur
• Skil ekki tilgang meðferðar
• Skil ekki leiðbeiningar um notkun
• Get ekki gleypt eða tekið lyfið
• Lyfið er of dýrt
• Munnþurrkur
• Annað

Miðað við hvað einstaklingar segja er hægt að koma með innlegg og leiðbeiningar.

Mynd - Aðferðir sem geta hjálpað til að muna eftir lyfjum

Spurningar í upphafi niðurtröppunar lyfja:

1. Hversu mikilvægt er fyrir þig að hætta á þessu lyfi á skalanum 1-10?
2. Hversu vel treystir þú þér til að hætta töku lyfsins á skalanum 1-10?
3. Hvað myndi hjálpa þér við að hætta töku lyfsins?

Rafræn námskeið notuð samhliða niðurtröppun svefnlyfja

Allir sem hafa náð 60 ára aldri ættu að fá:

• Inflúensubólusetningu árlega
• Covidbólusetningu tvisvar á ári (leiðbeiningar frá 2023)
• Pneumókokkar fjölsykrubóluefni einu sinni eftir 60 ára aldur

Með hækkandi aldri (70+) verða breytingar sem geta haft áhrif á lyfjanotkun. Til dæmis hægara niðurbrot lyfja og hægari útskilnaður um nýru. Þessar breytingar geta valdið því að lyf eru lengur að skiljast úr líkamanum og við það geta líkur á aukaverkunum orðið meiri.

Það getur þurft að endurskoða skammtastærðir með hækkandi aldri eða ef breyting verður á annarri lyfjatöku og/eða heilsufari.

Eldra fólk þarf oft minni skammta af sama lyfi en yngra fólk. 

Atriði sem þurfa að fylgja með skjólstæðingi á göngudeild fyrir aldraða

• Yfirfarið lyfjakort
• samantekt á öðrum lyfjum/fæðubótarefnum og lausasölulyfjum
• Lyfjaskömmtun - skrá hvar fólk er í skömmtun

 

Úrræði/verkfæri

Ítarefni fyrir heilbrigðisstarfsfólk 

Lyf og lyfjanotkun glærur
Róandi lyf og svefnlyf
Lyfjataka í veikindum
Mat á hugsanlegum lyfjatengdum einkennum
Hvaða lyf valda byltuhættu

Fræðsluefni fyrir skjólstæðinga
Aðferðir sem geta hjálpað til að muna eftir lyfjum
Almennt um lyf
Ávanabindandi lyf, róandi lyf og svefnlyf
Lyfjataka í veikindum
Lyfjayfirferð eða lyfjarýni

Munnþurrkur

Þér kann að vera hætta búin - leiðbeiningar um niðurtröppun róandi- og svefnlyfja
Þér kann að vera hætta búin - leiðbeiningar um niðurtröppun sterkra verkjalyfja