Samband blóðþrýstings og sjúkdómsáhættu er samfellt áhættufall, það er því lægri sem blóðþrýstingurinn er því minni er áhættan, allt niður í 110 mm Hg í slagbili, og engin tiltekin tala á áhættufallinu markar skil hins heilbrigða og hins sjúklega. Samt ríkir almenn samstaða um að praktískt sé að styðjast við ákveðin viðmið í greiningu háþrýstings og við ákvörðun meðferðarmarkmiða. Þrátt fyrir skoðanamun um hver viðmiðin eigi að vera hafa allar klínískar leiðbeiningar valið þessa aðferðafræði með viðeigandi fyrirvörum. 

Algengasta skilgreining á háþrýstingi er blóðþrýstingur ≥140/90 mmHg. Á seinni árum hafa önnur viðmið einnig komið fram sem miða við lægri blóðþrýstingsgildi, það er ≥130/80. Mikilvægt er að meðhöndla háþrýsting sem lið í alhliða forvörnum gegn hjarta- og æðasjúkdómum. Gagnsemi blóðþrýstingslækkandi meðferðar er vel staðfest upp í 85 ára aldur. Fjölmargar rannsóknir hafa hins vegar sýnt að háþrýstingur er almennt bæði vangreindur og vanmeðhöndlaður. Þannig sýndi rannsókn Hjartaverndar að aðeins rúmlega 50% háþrýstingssjúklinga sem tóku þátt í rannsókninni höfðu náð meðferðarmarkmiðum og rannsókn sem gerð var á heilsugæslum á höfuðborgarsvæðinu sýndi að 44% þeirra háþrýstingssjúklinga sem voru meðhöndlaðir náðu meðferðarmarkmiðum. Brýnt er því að fleiri sjúklingar nái meðferðarmarkmiðum og það er sérstaklega mikilvægt fyrir þá sem bera þunga byrði annarra áhættuþátta hjarta- og æðasjúkdóma og ekki síður þeirra sem þegar hafa fengið marklíffæraskemmdir af völdum háþrýstings.

Ráðlagt er að mæla blóðþrýsting sem oftast og nýta flest tækifæri sem gefast til mælinga. Þannig er mælt með að blóðþrýstingur sé mældur hjá einstaklingum yfir 35 ára aldri sem koma á heilsugæslu af öðrum ástæðum. Nota skal viðurkennt sjálfvirkt tæki til mælingar.

Blóðþrýstingsmælingu skal framkvæma eftir 3-5 mínútna hvíld í hljóðlátu umhverfi, án kaffidrykkju, reykinga eða áreynslu hálftíma fyrir mælingu. Viðkomandi skal sitja í stól með bakstuðning og framhandleggur slakur og í réttri hæð með réttri stærð á belg. Við fyrsta mat ætti að mæla blóðþrýsting í báðum handleggjum og ef munur er á milli handleggja ætti að notast við þann handlegg þar sem blóðþrýstingur mælist hærri við síðari mælingar. 

Ef blóðþrýstingur mælist hærri en 140/90 skal endurtaka mælinguna. Ef munur er á niðurstöðum fyrstu og annarrar mælingar er mælt með því að mæla í þriðja sinn og skrá lægra gildið af seinni tveimur mælingum sem endanlega mælingarniðurstöðu.

Mælt er með að nota sólarhringsmælingu til greiningar háþrýstings og er þá miðað við lægri greiningarmörk (>135/85 mmHg) en við hefðbundna blóðþrýstingsmælingu heilbrigðisstarfsmanns. Samkvæmt nýlegum rannsóknum geta heimamælingar sem gerðar eru á réttan hátt og með góðum tækjum bætt eftirlit og sumar leiðbeiningar hvetja eindregið til að nota mælingar sem ekki eru gerðar á heilbrigðisstofnunum til þess meðal annars að forðast „hvítsloppaáhrif“.

Í mörgum tilvikum getur verið gagnlegt að bæta heimamælingu blóðþrýstings eða sólarhringsblóðþrýstingsmælingu við hefðbundna mælingu hjá heilbrigðisstarfsmanni til greiningar og eftirlits til dæmis vegna „hvítsloppaáhrifa“. Þessar mælingaraðferðir gefa oftast svipaða niðurstöðu en hvor þeirra hefur sína sérstöðu. Þannig gefur heimamæling ekki upplýsingar um dægursveiflu blóðþrýstings yfir sólarhringinn, til dæmis áhrif álags á vinnustað eða að næturlagi en getur aftur á móti stuðlað að betri þátttöku sjúklings í eigin meðferð og þannig styrkt meðferðarheldni. Sólarhringsblóðþrýstingsmæling er gagnleg til að greina áhrif kæfisvefns eða lækkun blóðþrýstings að næturlagi („dipping“) sem er jákvætt teikn þegar meta skal horfur. Margar rannsóknir liggja að baki þeirri ráðleggingu að bæta sólarhringsblóðþrýstingsmælingu við stofumælingu til greiningar við upphaf meðferðar. Sömuleiðis er gagnsemi eigin mælinga meiri við langtímaeftirfylgni en mikilvægt er að nota lægri viðmið (<135/85 mmHg) við greiningu og eftirlit með blóðþrýstingi utan heilbrigðisstofnunar.

Eins og fyrr getur er ekki full samstaða í alþjóðlegum klínískum leiðbeiningum um blóðþrýstingsviðmið. Helsti ágreiningurinn snýst um hvort miða skuli við >140/90 eða >130/80 sem greiningarskilmerki háþrýstings og meðferðarmarkmið. Bæði sjónarmið hafa verið studd gildum rökum byggðum á faraldsfræðilegum upplýsingum og meðferðarniðurstöðum. Í þessum leiðbeiningum er miðað við 140/90 sem grundvallarmarkmið í samræmi við evrópskar leiðbeiningar, ekki síst frá NICE: Áherslan er þá að greina sem allra flesta ofan þeirra marka og með meðferð að ná sem allra flestum undir þau gildi í blóðþrýstingi. 

Í leiðbeiningum NICE er sett fram eftirfarandi nánari útfærsla og undirflokkun eftir alvarleika háþrýstings og eftir því hvernig blóðþrýstingurinn er mældur. 

Háþrýstingur er sameiginleg birtingarmynd margra mismunandi sjúkdóma. Hjá hverjum sjúklingi getur undirrótin legið í samspili erfðaþátta, umhverfisþátta og félagslegra þátta. Skilgreindir hafa verið fjölmargir erfðabreytileikar sem stuðla að háum blóðþrýstingi en sú þekking hefur þó enn ekki leitt til nýrra meðferðarleiða. Hins vegar kemur erfðafræðilegi þátturinn skýrt fram í því að mjög oft er til staðar háþrýstingur hjá fyrstu gráðu ættingja þeirra sem greinast. Umhverfisþættir sem stuðla að háþrýstingi eru nátengdir lífstíl, hreyfingu og mataræði og eru þannig að verulegu leyti fyrirbyggjanlegir. Félagsleg tenging háþrýstings kemur fram í auknu algengi hjá þeim sem hafa minni menntun, verri félagslegri stöðu og lægri tekjur. 

Fjölmargar rannsóknir benda til að afleiddur háþrýstingur sé til staðar hjá mun fleiri einstaklingum en fá þá greiningu. Á það ekki síst við um frumkomið aldósterónheilkenni. Í mörgum tilvikum hefur meðferð á undirliggjandi orsök læknandi eða að minnsta kosti jákvæð áhrif á blóðþrýstinginn en það er þó ekki alltaf raunin. 

Meginmarkmið uppvinnslu eru:

1. Að staðfesta að háþrýstingsgreiningin sé rétt.
2. Kanna hvort um frumkominn háþrýsting sé að ræða eða hvort undirliggjandi sjúkdómur eigi hlut að máli.
3. Kanna aðra áhættuþætti hjarta- og æðasjúkdóma, meðal annars með því að taka lífsstílssögu.
4. Kanna hvort skemmdir í marklíffærum séu til staðar.

Hin klíníska uppvinnsla hefst að sjálfsögðu með ítarlegri sjúkrasögu og skoðun. Mikilvægt er að útiloka lakkrísneyslu sem orsök háþrýstings og hafa í huga að lakkrís er innihaldsefni í mörgu öðru en sælgæti, til dæmis te, bjór, kökum, hóstamixtúrum og fleira. Ef fram koma einkenni eða sjúkdómsteikn sem benda til undirliggjandi sjúkdóms eða skemmda í marklíffærum er þeim upplýsingum fylgt eftir með viðeigandi rannsóknum eða sérfræðiráðgjöf. Ef engar slíkar klínískar upplýsingar koma fram er mælt með tiltölulega einföldu rannsóknarprógrammi sem á við flesta. 

• Þvagstrimilspróf til greiningar eggjahvítu og/eða blóðs í þvagi.
• S-kreatínín og blóðsölt (natríum og kalíum).
• Blóðsykur - helst fastandi.
• Blóðfitur - að minnsta kosti heildarkólesteról og eðlisþungt fituprótein (HDL) og fastandi þríglýseríðar.
• Hjartalínurit.
• Mæling á hæð og þyngd.
• Spyrja um reykingar og áfengisneyslu.

Flestar ef ekki allar opinberar klínískar leiðbeiningar leggja áherslu á heilsueflingu sem grundvöll meðferðar og fyrirbyggjandi aðgerða hjá öllum háþrýstingssjúklingum. Í sumum tilvikum dugar heilsuefling ein og sér til að ná meðferðarmarkmiðum.

Þeir þættir sem þar eru mikilvægastir eru: 

1. Þyngd - forðast yfirþyngd og offitu.
2. Salt - draga úr saltneyslu og ætti neysla salts (NaCl) ekki að fara yfir 6-7 gr/dag.
3. Áfengisneysla - forðast neyslu áfengis.
4. Hreyfing er afar mikilvæg í meðferð háþrýstings.
5. Ávextir og grænmeti ættu að vera hluti af daglegri neyslu; því meira af þessum fæðutegundum því betra.
6. Fjölbreytt fæði og fiskur að minnsta kosti tvisvar í viku.

Ágætar leiðbeiningar um mataræði má finna á heimasíðu embættis landlæknis.

Ekki er nóg að fara yfir heilsueflandi ráðleggingar bara í upphafi meðferðar heldur skal stöðugt og endurtekið fara yfir þær ráðleggingar. Huga skal að notkun hreyfiseðils sem hluta meðferðar í heilsueflandi móttökum heilsugæslunnar.

Sérstaklega skal kanna með reykingar og áfengisneyslu og bjóða þeim sjúklingum aðstoð sem glíma við tóbaksfíkn og/eða áfengisfíkn.

Ef heilsueflandi meðferð dugar ekki til að ná meðferðarmarkmiðum er lyfjameðferð nær undantekningaluast nauðsynleg.

Ráðleggja ætti öllum lyfjameðferð sem greinast með 2. stigs háþrýsting (160/100) eða hærri. Einnig hefur ótvírætt verið sýnt fram á gagnsemi þess að meðhöndla 1. stigs háþrýsting (140/90-159/99 mmHg) og sérstaklega er ábendingin sterk við eftirfarandi aðstæður:

• Marklíffæraskemmdir greinast.
• Staðfestur hjarta-/æðasjúkdómur.
• Staðfest heilablóðfall.
• Nýrnasjúkdómur til staðar.
• Sykursýki.

Ef víðtækt áhættumat (áhættureiknir Hjartaverndar) sýnir áhættu yfir 10% á að fá hjarta- og/eða æðasjúkdóm næstu 10 árin.

Gagnsemi háþrýstingsmeðferðar er ótvíræð. Sem dæmi má nefna að áhættan á heilablóðföllum lækkar um helming við það eitt að lækka slagbilsþrýsting um 20mmHg hjá einstaklingum sem eru 60-70 ára.

Almennt gildir að margir möguleikar eru gjaldgengir við val á fyrstu lyfjameðferð. Flestar rannsóknir benda til að meira sé um vert að ná blóðþrýstingi niður sem fyrst frekar en hvaða háþrýstingslyf séu notuð í þeim tilgangi. Enginn einn lyfjaflokkur hefur sýnt sig að vera almennt betri en annar þegar kemur að forvörnum gegn hjarta- og æðasjúkdómum og bættum lífslíkum. Endanlegt lyfjaval ræðst því oft af mögulegum eða raunverulegum aukaverkunum lyfja og/eða hvort aðrir sjúkdómar kalli samtímis á meðferð („comorbiditet)“.

Sem fyrsta lyf má velja ACE-hemla eða Angíótensín II blokka, kalsíum gangaloka (af tegund dihydropyridin) og/eða þíasíð þvagræsilyf.

• ACE-hemlar
• Angíótensín II blokkar
• Kalsíumgangalokar
• Þvaræsilyf
• Lyfjablöndur
• Fjórða lyf
• Aldosterón blokkar (spironolaktón, eplerenón), beta blokkar eða alfa blokki (doxazosin)

Ágætar leiðbeiningar um lyfjaval:

Almenn markmið eru að ná blóðþrýstingi undir 140/90 mmHg en meðferðarmarkmiðin eru þó mismunandi eftir aldri og hvort aðrir sjúkdómar og/eða skemmdir í marklíffærum eru einnig til staðar.

Ef mikill munur er á stofumælingu og heimamælingu þá er rétt að styðjast við heimamælinguna og nota <135/85 sem markmið.

Flestir háþrýstingssjúklingar þurfa að minnsta kosti meðferð með tveirum lyfjum, jafnvel í upphafi meðferðar. Kemur þá til greina að nota strax lyfjablöndu, til dæmis ACE-hemil eða angíótensin II blokka í samsetningu með þvagræsilyfi eða kalsíumgangaloka.

Meðferðarþolinn háþrýstingur er skilgreindur sem blóðþrýstingur >140/90 mmHg þrátt fyrir meðferð með þremur eða fleiri blóðþrýstingslyfjum í hæstu skömmtum sem þolast, og eitt lyfið er þíazíð þvagræsilyf. Við greiningu á meðferðarþolnum háþrýstingi er alltaf ástæða til þess að leita að undirliggjandi skýringu (afleiddum háþrýstingi). Það kallar á skoðun og rannsóknir til að útiloka sjúkdóma eins og kæfisvefn, nýrnasjúkdóma, þrengsli í nýrnaslagæðum eða ósæð (coarctatio aortae), ofseytingu aldosteróns, kortisóls eða vaxtarhormóns, krómfíklaæxli eða hjáhnoðuæxli. Hormónameðferð við tíðahvörf er einnig ein af algengum orsökum hormónaháðs háþrýstings sem og notkun getnaðarvarna með hormónum. Lakkrísneysla í fjölbreytilegu formi og ofneysla áfengis eru vel þekktar orsakir meðferðarþolins háþrýstings. Að auki þarf að ganga úr skugga um að meðferðarheldni sé til staðar og að lyfjataka sé í samræmi við lyfjafyrirmæli. Þegar meðferðarþolinn háþrýstingur hefur verið staðfestur er bætt við lyfi, annað hvort spírónólaktón, auknum skammti af þvagræsilyfi, alfa blokker (doxazosín) eða betablokker.

Áskoranir

Það er nánast vandræðaleg staðreynd að vanmeðhöndlun á greindum háþrýstingi er alvarlegt heilsufarsvandamál um allan heim. Þekking og tækifæri eru stórlega vannýtt. Vandamálið er í stórum dráttum tvíþætt; ófullnægjandi meðferðarheldni og/eða meðferðardeyfð/tregða.

Meðferðarheldni. Meðal skýringa eru:

1. Háþrýstingur er oft einkennalítill eða einkennalaus og verður því oft undir í samkeppni um athygli við önnur viðfangsefni í lífinu. 
2. Vanþekking á vandamálinu og lítil vitneskja um eigin stöðu, til dæmis stöðu gagnvart áhættuþáttum almennt og mögulegum alvarlegum afleiðingum ómeðhöndlaðs háþrýstings.
3. Villandi upplýsingar á sveimi í samfélaginu, til dæmis á samfélagsmiðlum, falsfréttir, samsæriskenningar og svo framvegis.
4. Félagslegir heilsuvísar skipta miklu máli, fátækt, atvinnustaða, menntun, mismunun, þjóðfélagsástand, aðgangur að heilbrigðisþjónustu og lyfjum og fleira. 

Þótt ábyrgðin liggi hjá sjúklingnum þegar meðferðarheldni er annars vegar sýnir ofangreind upptalning að ábyrgð heilbrigðisstarfsmanna er einnig mikil.

Meðferðardeyfð/tregða. Meðal skýringa eru:

1. Háþrýstingur ekki tekinn alvarlega þrátt fyrir byltingu í þekkingu og meðferðarmöguleikum.
2. Einkennalaus sjúkdómur verður undir í samkeppni við önnur vandamál.
3. Fordómar, léttúð, andvaraleysi (til dæmis „trivialisering“) - Ótti við aukaverkanir og oflækningar, gróðamarkmið lyfjafyrirtækja þykja tortryggileg og fleira.
4. Þekking víða yfirborðsleg, til dæmis er hin samfellda áhætta yfir æviskeið ekki viðurkennd í verki né mikilvægi lífstíls og sönnuð gagnsemi forvarnarstarfs.
5. Ófullnægjandi skipulag á meðferð og eftirfylgd háþrýstingssjúklinga.

Hér liggur ábyrgðin fyrst og fremst hjá meðferðaraðilum og heilbrigðiskerfi og sóknarfæri blasa við.

Ekki er talin þörf á að vísa öllum með svæsinn einkennalausan háþrýsting (≥180/120) samdægurs í sérhæft mat (NICE). Hægt er að meta marklíffæraskemmdir hratt og vel í heilsugæslunni og á þann hátt greina þá sem þurfa strax tilvísun í annarsstigs þjónustu. Mikilvægt er að nýta slíka þjónustu, eins og aðra, á skynsamlegan hátt. Ef merki eru um marklíffæraskemmdir hjá sjúklingum með svæsinn háþrýsting skal hefja lyfjameðferð strax og ekki bíða eftir sólarhings- eða heimamælingum. 

Einstaklingar sem mælast með blóðþrýstingsgildi ≥180/120 og eru jafnframt með merki um eitt af eftirfarandi ætti að vísa samdægurs til frekari mats hjá annarsstigs þjónustu:

• Sjóntruflanir.
• Ruglástand, brjóstverk, hjartabilun eða merki um bráðan nýrnaskaða.
• Grunur um krómfíklaæxli (höfuðverkur, hjartsláttur, fölvi, kviðverkur, aukin svitamyndun).

Í upphafi meðferðar getur þurft að fylgja sjúklingi þétt eftir, jafnvel vikulega hvað varðar blóðþrýsting og innan nokkurra vikna þarf að fylgjast með blóðsöltum og nýrnastarfsemi. Þegar meðferðarmarkmiðum hefur verið náð þarf eftirlit að fara fram að minnsta kosti einu sinni á ári, oftast um leið og lyfseðlar eru endurnýjaðir. Þá er blóðþrýstingur mældur, líkamsþyngdarstuðull reiknaður, sömu blóðprufur teknar eins og við uppvinnslu og öðrum sjúkdómum einnig fylgt eftir eins og sykursýki, offitu, kólersterólhækkun, tóbaks- og áfengisneyslu. Skrifað er upp á þau lyf sem viðkomandi kann að þarfnast og á þann hátt ættu lyfjaendurnýjanir að verða einfaldari og minni þörf á að fara í gegnum Heilsuveru.

Í hvert sinn sem sjúklingur með háþrýsting kemur í eftirlit og mælist ofan marka í endurteknum blóðþrýstingsmælingum á að auka meðferð þar til meðferðarmarkmiðum er náð. 

Leggja þarf áherslu á að við gerð þessara leiðbeininga voru hafðar til hliðsjónar erlendar klínískar leiðbeiningar sem ráðleggja ákveðið skipulag á uppvinnslu og lyfjameðferð. Slíkar leiðbeiningar miðla gagnreyndri þekkingu sem byggir að stofni til á stórum klínískum slembirannsóknum. Þó að blæbrigðamunur kunni að vera á einstökum greiningarskilmerkjum og viðmiðun alþjóðlegra leiðbeininga, þá er sameiginlegt meginstef að hvetja til aukinna árvekni í greiningu og meðferð háþrýstings með það að markmiði að draga úr þeim alvarlegu afleiðingum sem hækkaður blóðþrýstingur hefur á almennt heilbrigði og lífslíkur sjúklinga.